MIASTO NOWOCZESNE
Z dziejów Wolnego Królewskiego Miasta Podgórza 1784–1915
Wapienne wzgórza Krzemionek Podgórskich stanowiły kopalnię surowców mineralnych. Najwcześniej pozyskiwano krzemień służący do wyrobu narzędzi, później doceniono wapień wykorzystywany w budownictwie i przemyśle chemicznym, margle służące do produkcji cementu, iły używane do wyrobu cegieł oraz piasek. W wiekach średnich zaczęto eksploatować północne zbocza wzgórz, gdzie utworzono dwa kamieniołomy – „Szkołę Twardowskiego” oraz „Pod Benedyktem”. Na potrzeby krakowskich budowniczych wydobywano tzw. kamień łamany, stanowiący podstawę murów obronnych i detali architektonicznych.
Wiek XIX przyniósł rozwój techniki i nowoczesnych gałęzi przemysłu, pozwolił też w pełni wykorzystać bogactwa naturalne Krzemionek. Przedsiębiorcy, zachęcani zwolnieniami podatkowymi, przybywali z obszaru całej monarchii austriackiej, aby na terenie Podgórza zakładać kolejne firmy. Licznie reprezentowani przedstawiciele rodów krakowskich przenosili na prawy brzeg Wisły swój kapitał i doświadczenie, w dużej mierze przyczyniając się do rozwoju ekonomicznego nowego miasta. Podgórze obok bogactw naturalnych dysponowało zasobami ludzkimi, bliskością głównych szlaków handlowych oraz Wisły stanowiącej arterię komunikacyjną. Budowa nowoczesnych mostów oraz linii kolejowej usprawniła i znacznie przyspieszyła transport towarów.
Obok zakładów prywatnych działały przedsiębiorstwa miejskie. Na północno-wschodnich stokach Łysej Góry, przy obecnej ul. Wielickiej, założono kamieniołom i wapiennik miejski. Dochód z dzierżawy zasilał budżet publiczny. Do wapiennika doprowadzono tor boczny, łączący go ze stacją kolejową Podgórze-Miasto.
Widok na przemysłowe Podgórze
(ANK, sygn. A-IV-467)
Wnętrze kamieniołomu
(ANK, sygn. A-IV-490)
Zabudowania wapiennika miejskiego
(ANK, sygn. A-IV-489)
Winieta Zarządu Wapienników i Kamieniołomów Miejskich w Podgórzu
(ANK, sygn. 29/690/44, s. 213)
Projekt toru do wapiennika miejskiego
(ANK, sygn. 29/53/964, s. 435-439)
Wśród podgórskich przemysłowców wyjątkową aktywnością wykazały się dwie rodziny – Baruchów i Libanów. Do pierwszej z nich należał młyn i piekarnia parowa w Podgórzu oraz otwarta w 1860 r. cegielnia parowa w Łagiewnikach. Zasługą Maurycego Barucha było przeszczepienie na grunt podgórski nowego wynalazku – maszyny parowej. Jego dzieło z powodzeniem kontynuowali Emil i Gustaw Baruchowie.
Na prawdziwego potentata przemysłowego wyrósł Bernard Liban – wizjoner i wynalazca. W kamieniołomie u stóp Kopca Krakusa założył w 1873 r. wapiennik, działający pod szyldem spółki „Liban & Ehrenpreis”. Do pozyskiwania surowca i wypalania wapna wykorzystywał najnowszą technologię, m.in. piece pierścieniowe i piece Rumforda. W 1894 r. kamieniołom połączono bocznicą kolejową ze stacją Podgórze-Bonarka, ułatwiając transport materiałów. Prężnie rozwijająca się firma przetrwała zawirowania wojenne, kontynuując produkcję pod nazwą „Krakowskie Wapienniki i Kamieniołomy S.A. w Krakowie”. W okresie II wojny światowej wyrobisko zostało przejęte przez hitlerowców i zamienione na obóz pracy przymusowej.
W 1884 r. na terenie Bonarki Bernard Liban otworzył cementownię. Fabryka Portland Cementu Bernard Liban i Spółka do produkcji używała margli pozyskiwanych z pobliskiego kamieniołomu. Początkowo zakład posiadał jeden kocioł parowy i był w stanie wyprodukować sto wagonów cementu rocznie. Dzięki właściwym inwestycjom, takim jak budowa własnej elektrowni czy pieców szybowych o ciągłym ruchu (opatentowany wynalazek Bernarda Libana), jego wydajność wzrosła sześćdziesięciokrotnie. W latach 20. fabryka zatrudniała pół tysiąca pracowników. Cementownia przetrwała do 1937 r., kiedy to została przejęta przez Krakowskie Zakłady „Solvay”.
Na lokalizację dwóch kolejnych inwestycji Bernard Liban wybrał Borek Fałęcki. Razem z Władysławem Libanem utworzył w 1906 r. Fabrykę Produktów Chemicznych „Liban” S.A. wytwarzającą nawozy sztuczne oraz Pierwszą Galicyjską Fabrykę Sody Amoniakalnej S.A., przejętą w 1909 r. przez koncern Solvay i przemianowaną na Austriackie Zakłady Solvay – Fabryka Sody w Podgórzu.
Budynki należące do zakładu „Młyny Parowe Maurycy Baruch”
(ANK, sygn. A-IV-672)
Projekt drewnianego spichlerza Moritza Barucha z początkowego okresu jego działalności
(ANK, sygn. 29/53/38, s. 242)
Artykuł Gustawa Barucha zamieszczony 22 września 1865 r. w „Czasie”
(ANK, sygn. Pr 2, t. 1865, cz. II, s, 216)
Piekarnia parowa rodziny Baruchów
(ANK, sygn. A-IV-413)
Rachunek z ozdobną winietą zakładu Wapienniki i Kamieniołomy Liban i Ehrenpreis w Podgórzu
(ANK, sygn. 29/690/44, s. 121)
Rachunek z ozdobną winietą zakładu Liban i Ehrenpreis w Podgórzu Kamieniołomy i Pierwsza Krajowa Fabryka Wapna
(ANK, sygn. 29/690/44, s. 119)
Rachunek z ozdobną winietą zakładu Fabryka Portland Cementu Bernard Liban i Ska
(ANK, sygn. 29/690/44, s. 97)
Tereny prawobrzeżnej Wisły przyciągały przedstawicieli różnych gałęzi przemysłu. Jakub i Herman Kamslerowie w 1889 r. założyli Pierwszą w Galicyi Krajową Fabrykę Braci Kamsler w Podgórzu pod Krakowem. Przedsiębiorstwo zlokalizowane przy ul. Dąbrowskiego 7 (obecnie Powstańców Wielkopolskich) produkowało odlewy żelazne dla przemysłu budowlanego i maszynowego. Przemysł lekki reprezentowała Krakowska Fabryka Mydła C. Śmiechowskiego, zał. w 1913 r. na Zabłociu. Wytwarzano w niej mydło do golenia, mycia, glicerynę i świece stearynowe. Po II wojnie światowej zakład połączono z firmą Przemysł Lekarsko-Kosmetyczny Miraculum.
Atrakcyjna lokalizacja Podgórza oraz duża ilość niezagospodarowanych terenów miejskich, umożliwiających powiększanie przestrzeni produkcyjnej i rozwój zakładów, zachęcały przedsiębiorców z Krakowa i gmin sąsiednich do przenoszenia swoich fabryk na prawy brzeg Wisły.
W 1896 r. produkcję na ul. Kalwaryjską, a następnie ul. Parkową przeniósł Michał Dobrowolski, właściciel Fabryki Waty i Opatrunków otwartej w 1886 r. w Nowej Wsi. Okazały zakład produkcyjny zaopatrywał w towary farmaceutyczne, tj. opatrunki, plastry, pastylki i ekstrakty roślinne całą Galicję. Ponadto wytwarzał kosmetyki: wodę kolońską, perfumy, pomadki, puder czy środki do pielęgnacji włosów.
Decyzję o zmianie lokalizacji podjął także Józef Gorecki, właściciel założonej w 1890 r. Fabryki Siatek, Mebli, Konstrukcji Żelaznych i Wyrobów Ornamentalnych Kutych Józef Gorecki, pierwotnie mieszczącej się na Kazimierzu, przy ul. Wawrzyńca 26. Firmę przeniesiono w 1912 r. na Zabłocie do budynków przy ul. Romanowicza 5. Wyroby Goreckiego były powszechnie znane i cenione. W zakładach powstał m.in. żelazny krzyż zdobiący szczyt Giewontu.
Pod koniec XIX w. obserwujemy w Podgórzu wzmożony rozwój przemysłu spożywczego, zwłaszcza branży cukrowniczej. Dzięki kolei, która zapewniała szybki dowóz niezbędnych do produkcji składników, możliwy był import m.in. kakao czy wanilii. Jedną z najstarszych firm cukrowniczych wytwórnię „Kryształ” Parowa Fabryka Warszawskich Cukrów i Czekolady założono w 1914 r. przy ul. Lwowskiej 30. W czasach największej świetności produkowała 600 ton cukierków i 200 ton czekolady rocznie oraz zatrudniała 100 pracowników. Swoje sklepy prowadziła w Krakowie, Tarnowie i na Śląsku. W 1921 r. przy ul. Krakusa 7 otwarto Optimę wytwarzającą czekoladę, herbatniki, ciastka i wafle, a w 1929 r. z Dębnik przeniesiono Fabrykę Wyrobów Czekoladowych Józef Pischinger i Ska. Ta ostatnia w pierwszym roku działalności wyprodukowała 240 ton słodyczy. W latach 30. zatrudniała ponad trzysta osób i należała do największych pracodawców w Krakowie.
Projekt zakładu braci Kamsler w Podgórzu
(ANK, sygn. Kr 8196, s. 15)
Winieta Podgórskiej Odlewarni Żelaza i Metali Bracia Kamsler
(ANK, Kr 8196, s. 227)
Winieta Krakowskiej Fabryki Mydła C. Śmiechowski
(ANK, sygn. 29/690/44, s. 1639)
Winieta Fabryki Opatrunków Chirurgicznych M. L. Dobrowolskiego
(ANK, sygn. 29/690/44, s. 57)
Fabryka Siatek, Mebli, Konstrukcji Żelaznych i Wyrobów Ornamentalnych Kutych Józef Gorecki Podgórze-Kraków
(ANK, sygn. A-IV-669)
Winieta Fabryki Siatek, Mebli, Konstrukcji Żelaznych i Wyrobów Ornamentalnych Kutych Józef Gorecki Podgórze-Kraków
(ANK, sygn. 29/690/44, s. 73)
Projekt budynków fabrycznych firmy Optima S.A., 1921 r.
(ANK, sygn. ABM ul. Krakusa 7, f 442, pl 5)
Winieta firmy J. Pischinger i Ska Fabryka Wyrobów Czekoladowych
(ANK, sygn. Kr 8200, s. 409)
