Wprowadzenie

Jest już dziedzictwem historii, dziedzictwem niechcianym.
Powstała wbrew zdrowemu rozsądkowi z pogwałceniem historii,
tradycji i prawa o niewyobrażalnych konsekwencjach dla środowiska
Krakowa w momencie decyzji jej budowy.

S. Juchnowicz, Nowa Huta, przeszłość i wizja. Z doświadczeń warsztatu projektowego [w:]
Nowa Huta – przeszłość i wizja. Studium muzeum rozproszonego,
„Biblioteka Krzysztoforska”, Kraków 2005, s. 179.

23 czerwca 1949 roku na terenie wsi Mogiła zaczęto wznosić pierwsze, niewielkie dwupiętrowe bloki mieszkalne. Potem powstał przemysłowy kombinat – Nowa Huta. Nowa Huta była pierwszym budowanym od podstaw miastem w Polsce w okresie powojennym. Władze komunistyczne uznały tę budowę za kluczową inwestycję Planu Sześcioletniego (1950-1955). Nowa Huta została zbudowana na tzw. „surowym korzeniu” – nie było w tym miejscu innego miasta. Stąd można było dowolną wizję realizować od podstaw. Jeszcze przed podjęciem ostatecznej decyzji o lokalizacji przyszłej huty, utworzone przy Ministerstwie Budownictwa Centralne Biuro Projektowe ZOR, otrzymało zadanie wykonania projektu osiedla mieszkaniowego dla budowniczych i spodziewanych pracowników huty. Z chwilą podjęcia decyzji o budowie, zorganizowano konkurs na opracowanie generalnej koncepcji przyszłego miasta. Zespół urbanistyczny Nowa Huta miał obejmować kombinat metalurgiczny, stutysięczne miasto Nowa Huta (początkowo sześćdziesięciotysięczne), zaplanowano dla całego kompleksu port i urządzenia wodne na Wiśle, trasy sieci komunikacji tramwajowej, trasy sieci przemysłowych (gaz, elektryczność, ogrzewanie, telekomunikacja), urządzenia kanalizacyjne i wodociągowe, zakłady produkcji pomocniczej, bazy materiałowe dla budowy. Obszar inwestycji wynosił w przybliżeniu 60 km². Decyzja o lokalizacji Nowej Huty podjęta została przez władze centralne przy proteście instytucji odpowiedzialnych za gospodarkę przestrzenną regionu krakowskiego. Nowa Huta od początku wywoływała reakcje skrajne, które do dziś są żywe. Budziła sprzeciw mieszkańców Krakowa, zaś w skali kraju, wśród młodego pokolenia, budowa wielkiej huty pod Krakowem była symbolem nowych czasów i oczekiwanego awansu społecznego.

Totalitarna ideologia, która promowała powstanie Nowej Huty przeszła do historii, pozostało dziedzictwo tej epoki. Dziedzictwo w postaci obiektów architektury i założeń urbanistycznych, stanowiących świadectwo kulturowe totalitarnego systemu, świadectwo czasów indoktrynowania państw i narodów. Cały dorobek twórców i budowniczych miasta, jego mieszkańców – stanowi autentyczną spuściznę kulturową, dającą prawo traktowania tego dziedzictwa na równi z pozostałościami z innych epok kulturowych.

Decyzją Małopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie z dnia 30 grudnia 2004 r., układ urbanistyczny dzielnicy Nowa Huta w Krakowie, wpisany został do rejestru zabytków miasta Krakowa, jako reprezentatywny przykład urbanistyki socrealizmu w Polsce.

dr Barbara Berska

 

Archiwum Narodowe w Krakowie 2019